Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны хаврын ээлжит чуулганы өнөөдрийн /2024.04.04/ үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар хийсэн талаарх санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн, Ажлын хэсгийн ахлагч Т.Энхтүвшин танилцуулав. Тус байнгын хорооны хуралдаанаар хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийн үеэр Улсын Их Хурлын гишүүдийн олонхийн дэмжлэг авсан саналуудыг тусгаж, төслийн агуулга, азарчмыг алдагдуулахгүйгээр үг хэллэг, дэс дараалал, хууль зүйн техникийн шинжтэй засваруудыг хийжээ. Байнгын хорооны хуралдааны үед Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Баттөмөр, дотоодын хөрөнгийн зах зээлд кастодиан банкны үйл ажиллагааг эхлүүлж, эдийн засгийн зохистой харьцаанд уялдуулах, Улсын Их Хурлын гишүүн М.Оюунчимэг хөрөнгийн зах зээлд оролцож байгаа гадаадын томоохон сүлжээ дэлгүүрүүдийн хувьцаа болон хөрөнгө оруулалтын боломжийг нэмэгдүүлэх талаар асуулт асууж, хариулт авчээ. Мөн Байнгын хорооны дарга Ц.Цэрэнпунцаг найруулгын чанартай зарчмын зөрүүтэй хоёр санал гаргасныг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ.

Хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийсэн тухай Эдийн засгийн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Г.Дамдинням нар асуулт асууж хариулт авав. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбатын Топ-100 компаниуд хөрөнгийн зах зээл дээр гарах сонирхолтой байгаа эсэх, уул уурхайн компаниудын 10, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн 34 хүртэл хувийг олон нийтэд арилжаалах тухай хуулийн хэрэгжилт ямар байгаа тухай, мөн виртуаль хөрөнгийн хяналт, хөрөнгө оруулалтын болон кастодиан банкны талаар асуув. Түүний асуултад хариулахдаа Улсын Их Хурлын гишүүн, Ажлын хэсгийн ахлагч Т.Энхтүвшин хөрөнгийн зах зээл сүүлийн жилүүдэд ихээхэн тэлж байгаа талаар дурдаад, өнөөдрийн байдлаар 11.0 их наяд төгрөг энэ зах зээл дээр эргэлдэж байна, цаашдаа хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх, хөрөнгө оруулалтын сангууд орж ирэх боломж нээгдсэн гэсэн юм. Хуулийн төсөлд, аж ахуйн нэгжүүдийн үнэт цаас гаргах ажиллагааг ихээхэн хялбар болгож, шат дамжлагыг бууруулж байгаа гэдгийг тэрбээр онцлоод, ингэснээр уул уурхайн, төрийн болон орон нутгийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд хуульд заасан хувь, хэсгээ зах зээлд арилжаалах явдал нэмэгдэнэ гэлээ. Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга Д.Баярсайхан Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимтай хамтран аж ахуйн нэгжүүдийн олон нийтийн компани болох сонирхол, идэвхийг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр гарган хэрэгжүүлж байгаагаа дурдаад, үүний хүрээнд хөрөнгийн үнэлгээ, бүртгэл, барьцаа баталгааны шаардлагуудыг ихээхэн хөнгөвчилсөн талаар ярив. Одоогоор Топ-100 аж ахуйн нэгжүүдийн 10 нь олон нийтийн буюу хувьцаат компани байгаа бөгөөд ирэх гурван жилийн хугацаанд энэ тоо 30 болно гэлээ.

Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Дамдинням Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл хадгаламжийн сертификат арилжих, олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудын бондыг арилжаалах зэрэг шинэ харилцааг оруулж ирж байгаа нь сайшаалтай гээд, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн хувьцааг хоёрдогч зах зээлд гаргаж, арилжиж, бэлэглэж болдог, авч, өгч болдог болгох эрх зүйн зохицуулалтууд нэгэнт бүрдчихсэн байхад яагаад хийгдэхгүй байгаа, мөн койнчдыг хэрхэн хянаж байгаа талаар асуулаа. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК бол хаалттай хэлбэрийн хувьцаат компани юм хэмээн Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга Д.Баярсайхан тайлбарлаад, хувьцаагаа хөрөнгийн зах зээл дээр чөлөөтэй арилжаалах боломжтой, гэхдээ олон улсын зах зээлд давхар бүртгүүлэх хэлбэрээр гаргавал үр дүнтэй гэж үзэж байгаагаа онцолж, энэ чиглэлээр гадаад улсуудын зохицуулагч байгууллагууд, мөн өөр өөрийгөө зохицуулдаг байгууллага, биржүүдтэй хамтран ажиллаж байна гэсэн юм. Мөн тэрбээр, виртуаль хөрөнгийн үйлчилгээ үзүүлэгчид болох 12 биржийг Санхүүгийн зохицуулах хороо 2021 оноос бүртгэж, хянах болсноор бид мэдээлэлтэй, статистиктай, тэдгээрт тавих шаардлага, шалгууртай болсон гээд, зохицуулалтгүй байх үед гарсан луйврийн үйл ажиллагааг шалгахад нь хууль хяналтын байгууллагад мэргэжлийн дэмжлэг үзүүлж байгаа талаар дурдав.

Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, хариулт авсны дараа хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийх үед Эдийн засгийн байнгын хорооноос гаргасан зарчмын зөрүүтэй саналын томьёоллуудаар санал хураалт явуулав. Зарчмын зөрүүтэй саналуудыг Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн тул Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг эцэслэн батлах бэлтгэл хангуулахаар Эдийн засгийн байнгын хороонд шилжүүллээ.

Дараагийн асуудлыг хэлэлцэхийн өмнө Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батжаргал хэлэлцэх асуудлын дарааллыг өөрчилж, маргаашийн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэхээр төлөвлөсөн Малчин өрхийн холбооны эрх зүйн байдлын тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, Улсын Их Хурлын шийдвэрийн төслүүдийг өнөөдөр хэлэлцэх талаар горимын санал гаргасан юм. Түүний энэ саналаар санал хураалт явуулахад Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэнгүй.

Засгийн газраас өчигдөр буюу 2024 оны дөрөвдүгээр сарын 03-нд нэн яаралтай горимоор өргөн мэдүүлсэн Үндэсний баялгийн сангийн тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэх, эсэх тухай асуудлыг чуулганы үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж эхэллээ.

Хуулийн төсөл санаачлагчийн илтгэлийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ тавив. Тэрбээр илтгэлдээ, Үндэсний баялгийн сан нь Ирээдүйн өв сан, Хөгжлийн сан, Хуримтлалын  сангаас бүрдэх бөгөөд Норвегийн баялгийн болон Сингапурын хуримтлалын сангийн жишгээр ажиллах тус сан хөрөнгийг арвижуулах, хөрөнгө оруулалт татах, ирээдүйн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллана гэлээ. Тэрбээр, Ирээдүйн өв сангийн хөрөнгө нь ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс төсвийн тогтворжуулалтын болон бүс, орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн санд хуваарилсны дараа үлдэх 65 хувиас бүрдэх бол Хуримтлалын сангийн хөрөнгө нь “Эрдэнэс Монгол”-ын эзэмшлийн стратегийн ордуудын 34 хувийн ашгаас, харин Хөгжлийн сангийн хөрөнгийг нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл ашигтай гарсан тохиолдолд тухайн жилийн төсөвт тооцсоноос гол нэр төрлийн эрдэс баялгийн тэнцвэржүүлсэн үнийн илүү гарсан хэсгээр бүрдэх төсвийн орлогын 50 хувиас бүрдүүлэхээр хуулийн төсөлд тусгасныг тодорхой тайлбарласан юм. Ирээдүйн өв сангийн хөрөнгийг олон улсын санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах замаар өсгөх, арвижуулахаар, Хуримтлалын санг стратегийн ордуудын ашгаас Монгол банкан дахь иргэдийн нэрийн дансанд шууд төвлөрүүлж, орон сууцжуулах, боловсрол, эрүүл мэндийн зардалд зарцуулахаар тусгасан бол Хөгжлийн сангаас томоохон төслүүдийг санхүүжүүлдэг байхаар заажээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Үндэсний баялгийн сангийн хууль хэрэгжих, арвижах суурь зарчим нь ил тод, шударга ёсны зарчим юм хэмээгээд, байгалийн баялаг бол хүний гараар бүтээгдээгүй, дахин сэргээгдэхгүй, олон сая жилийн хугацаанд бий болсон, газрын хэвлийд орших, ард түмэн бүх нийтээр үр өгөөжийг нь хүртэх учиртай баялаг болохыг онцолж, аль ч улс оронд үүнийг ашиглахдаа тухайн ард түмэнд туйлын хүндэтгэлтэй хандах ёсзүйн нийтлэг хэм хэмжээ бий гэлээ. Үндэсний баялгийн сангийн хууль хэрэгжихэд стратегийн ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээд заавал нээлттэй хувьцаат компани байх, хувьцааныхаа 20-оос дээш хувийг аль нэг этгээд дангаар болон хамаарал бүхий этгээдийн хамтаар эзэмшихгүй байх, өв залгамжлал болон бэлэглэлээр шилжүүлсний орлогод 30 хувиар татвар ногдуулах зэрэг эрхзүйн орчин зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа Ерөнхий сайд тэмдэглэв.

Хууль, тогтоолын төслүүдийг хэлэлцэх, эсэх асуудлаарх Эдийн засгийн байнгын хорооны санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Ганхуяг танилцуулав. Нэн яаралтай горимоор өргөн мэдүүлсэн уг асуудлыг тус Байнгын хороо өнөөдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдааны өмнөхөн хэлэлцсэн юм. Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх хууль, тогтоолын төслүүдийг дэмжиж, үзэл баримтлалын хүрээнд хэлэлцэх нь зүйтэй гэж үзсэн байна.

Монгол Улсын Ерөнхий сайдын илтгэл болон Эдийн засгийн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ, О.Цогтгэрэл, Б.Жаргалмаа, Ц.Мөнхцэцэг, Ж.Батжаргал, Ж.Сүхбаатар асуулт асууж, хариулт авсан юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ, Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монголын ард түмэнд ашигтай болгох, Тавантолгойн ашиглалтын асуудлыг илүү үр дүнтэй, өгөөжтэй болгоход чиглэсэн тэмцлийнхээ талаар ярьж, Улсын Их Хурлын 57, 103 дугаар тогтоолуудын хэрэгжилт ямар байгаа талаар асуулт тавив. Мөн тэрбээр стратегийн орд газрын жагсаалтаас гаргаад авчихсан орд газруудын талаар тодруулсан юм. Түүний асуултад хариулахдаа Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй явуулж байгаа Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны талаар мэдээлж, гарч буй үр дүнг нийгэмд ил тод, нээлттэй мэдээлж ажиллах нь зүйтэй гэж үзэж байгаагаа онцолсн юм.

Улсын Их Хурлын гишүүн О.Цогтгэрэл, авлига хулгайг бууруулах, иргэдээ баян болгох, эдийн засгийн асуудлуудыг шийдвэрлэх зарчмын зохицуулалтууд хуулийн төсөлд үнэхээр орсон уу, үгүй юү гэдэгт эргэлзэж байгаагаа хэлсэн юм. Гол нь сангуудын засаглалыг улс төрөөс хараат бус байлгах зарчмын шийдэл байхгүй, нэг санг гурав хуваагаад гурван сайд удирдахаар тусгасан, тусдаа бизнесийн харилцаагаар зохицуулагдаад явдаг санхүүжилтүүдэд зарим сангийн хөрөнгийг зарцуулахаар заасан зэрэг нь учир дутагдалтай байна хэмээн тэрбээр тэмдэглэж, зарчмын асуудлуудаар санал нэгдсэн тохиолдолд Ардчилсан нам энэ хуулийн төсөл дээр хамтран ажиллана гэж мэдэгдлээ.

Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Жаргалмаа авилга хээл хахуулийн асуудал болон байгалийн баялгийн ашиглалтын талаарх хяналт, шалгалтын ажлуудын үр дүн, тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэж байгаа талаар, мөн байгалийн баялгийг ашиглахад ямар хугацаа заадаг, Үндэсний баялгийн санд төлвөрүүлэх хөрөнгийн хэмжээг хэрхэн тооцсон, сангуудын үйл ажиллагаанд тавих олон нийтийн хяналтыг төсөлд яаж тусгасан талаар асуусан юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхцэцэг хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлээд, эдийн засгийн тэгш бус байдлыг засаж, залруулахын тулд улс төр, эдийн засгийн томоохон реформ хийхэд энэ хуулийн зорилт ихээхэн чухал юм хэмээгээд, Үндэсний баялгийн сангуудын хөрөнгийн хуваарилалт, түүнд тавих хуваарилалт, дээр нь төсвийн зөв бодлого баримтлахгүй бол үр дүн гарахгүй гэдгийг олон улсын жишээ баримт дурдан анхааруулсан юм. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батжаргал, сангуудад төвлөрүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг тодорхой заах, зөв хуваарилах болон иргэдэд хүртээх баталгаат өгөөж, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн мөнгөжүүлсэн хэсгийг хуримтлалын санд төвлөрүүлэх, эрдэс баялгийн үнийн доод хязгаар зэрэг асуудлуудыг хөндөж, тодорхой санал дэвшүүлсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Сүхбаатар мөн сангуудын засаглал, хяналтын механизмыг зөв зохицуулах тухай асуудлыг онцолж, Хөгжлийн банк, хөгжлийн сангийн үйл ажиллагаатай Үндэсний баялгийн сангуудыг хэрхэн уялдуулах талаар асуув. Улсын Их Хурлын гишүүдийн асуулт, саналд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар, “Эрдэнэс Монгол” компанийн гүйцэтгэх захирал С.Наранцогт нар дэлгэрэнгүй хариулт өглөө.

Үндэсний баялгийн сангийн тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслийг хэлэлцэх, эсэх тухай хэлэлцүүлэг чуулганы үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар үргэлжлэв гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах газраас мэдээллээ.