Ардын Их Хурлын депутат Д.Моондойтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. 

-Удахгүй Ардчилсан Үндсэн хуулиа баталсан түүхэн өдөр тохионо. Энэ хуулийг баталсан цаг үе, хуулийн ач холбогдлыг хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Үндсэн хуулийг батлалцсан хүний хувьд энэ үйл явдлын шалтгаан нөхцөл, ач холбогдлыг та юу гэж боддог вэ.  Энэ тухай яриагаа эхэлье?

-Монгол Улс Ардчилсан гэх тодотголтой Үндсэн хуулиа батлаад 32 жил боллоо.  1980-аад оны дунд үе, 1990 оны эхэн үед дэлхий даяар өрнөсөн өөрчлөлт шинэчлэлийн бодлого манай улсад ч тусгалаа өгсөн нь энэ түүхэн үйл явц байсан юм. Нийгэмд  өөрчлөлт гарсан  үед шинээр Үндсэн хуулиа баталдаг жишиг дэлхий нийтэд бий.  Тэгэхээр 1992 оны Үндсэн хууль батлагдахын өмнөх  1980-аад оны дунд үед социалист систем задран унаж, ЗХУ тэргүүтэй улс орнууд социалист улсуудыг ивээн тэтгэж, эдийн засаг, соёл шинжлэх ухаан зэрэг бүхий л талаар харж үздэг байдал үгүй болсон гэхэд болно.

Энэ тухай ЗХУ-ын удирдагч Горбачёв 1986 онд Владивостокт болсон олон улсын хурлын үеэр дэлхий нийтэд зарлаж байлаа.  Энэ үеэс эхлэн социалист гэгдэж байсан улс орнууд өмнөх замаараа явах уу, өөр замыг сонгох уу гэдэг ийм сонголт дээр тулж ирсэн.  Ингээд Монгол Улсад 1980-аад оны дунд үеэс ардчилсан замыг сонгох үйл явц эхэлсэн гэхэд болно.  ЗХУ-ын зүгээс “Та нарыг харж үзэхгүй шүү” гэдгээ зарлаад бүх талын крантаа хаасан.  Тэр үед Монголын нийгэм, эдийн засаг нэлээд хүнд байдал орсон л доо.  Бүх бараа картанд шилжиж, дэлгүүрийн лангуун дээр давс, гоймон хоёроос өөр зүйл үлдээгүй. Шатахуун байхгүй.  Засгийн газар,  УИХ-ын Тамгын газрын автобаазын жолооч нарт өдөрт таван литрээс илүү шатахуун өгдөггүй. Монголд ОХУ-ын тусламжаар байгуулагдан, ажиллаж байсан барилга, үйлдвэрлэл, хөнгөн хүнсний газрууд бүгд зогссон. Социалист орнуудаас нийлүүлэгдэж байсан бараа материалууд байхгүй болсон учраас ажиллах ч боломжгүй байсан.  Хүмүүс олноороо ажилгүй болсон.  Ийм амаргүй цаг үеийг монголчууд туулсан юм шүү гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. 

Нөгөө талаар урд хөрш маань бидэнд үүдээ нээж,  Монгол, Хятадын харилцаа сайжирсан ийм он цаг эхэлсэн.   Ажилгүй болсон иргэд маань Эрээн рүү бараанд явж, олны нэрлэдгээр гахай зөөж, зах зээлийн нийгэмд шилжиж, мөнгөний үнэ цэнийг мэдэрч эхэлсэн. Энэ үед ардчилсан үзэлтэй залуучууд, Ардчилсан нам, Социал демократ нам,  Үндэсний хөгжлийн нам,  Ардчилсан холбооныхон дэлхий нийтэд өрнөж байгаа ардчилсан чиг хандлагыг судлаад бид өөрчлөлт шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй гэсэн санааг илэрхийлж, жагсаал цуглаан зохион байгуулж байсан. 100 мянган хүн цугларсан жагсаал болж байлаа. Энэ бол Монгол Улсын түүхэнд өмнө нь болж байгаагүй том үйл явдал л даа.

Социализм, коммунизмын материал техникийн бааз байгуулна.  Хүн бүр хэрэгцээнийхээ хэрээр дэлгүүрээс бараагаа авдаг болно гэсэн тухайн үеийн үзэл суртлын баримт бичгүүдэд заасан мөрөөдлөө орхиё.  Хүн бүр хөдөлмөрлөж амьдардаг дэлхий нийтийн нийтлэг зах зээл рүү орж, эдийн засаг, улс төрөө нээлттэй болгох, хүн бүрд эрх чөлөөг өгөх шаардлагуудтай тухайн үеийн Монгол Улс тулгарсан.   Энэ цаг үеийн бүх шаардлагыг хууль эрх зүйн хувьд баталгаажуулж, 1992 онд манай АИХ-ын 430 депутат ардчилсан Үндсэн хуулиа баталсан юм.  Энэ Үндсэн хуулийн оршил “Монголын ард түмэн бид” гэж эхэлдэг.  Магадгүй, монголчууд бид их эзэн Чингис хаанаас хойш төр засгаа өөрсдөө төвхнүүлэн байгуулсан ийм чухал үйл явдал болсон болов уу гэж хардаг.  Үүгээрээ 1992 оны Үндсэн хууль Монгол Улсыг социалист нийгмээс нээлттэй, чөлөөт ардчилсан нийгэмд хүргэж чадсанаараа өндөр ач холбогдолтой юм.

-1990 оны өөрчлөлт шинэчлэлийн дотоод хүчин зүйлийг нэлээд ярьдаг.  Харин олон улсын нөхцөл байдал, хоёр хөршийн харилцаа хандлагыг төдийлөн сонирхож байсангүй.  Ер нь тэр үед хөрш орнуудын уур амьсгал ямар байсан юм бэ?

-Тухайн үед манай хөрш орнуудын харилцаа тийм ч таатай биш байлаа.  1960-аад оны дундуур Хятадад соёлын хувьсгал гарч, тэрнээс болж, ОХУ манайхыг урд хөрштэй харьцахыг зөвшөөрдөггүй тийм л цаг үе байсан.  Ер нь хөрш орнуудын харилцааны тухай түүхийн маш олон таамаг, мэдээлэл бий.  1911 онд Үндэсний эрх чөлөө сэргэн мандсаны дараагаар манай улс Үндсэн хуультай болохыг мөрөөдөж, янз бүрийн загварууд  судалсан. Бодоо, Данзан нарын Үндсэн хууль гэж гарсан.   Гэтэл түүнийг коминтерн буюу зөвлөлтийн удирдлагаас зогсоосон тухай түүхэн баримт бий.  Түүний дараа манайх 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд анхны Үндсэн хуулиа баталсан. Энэ хууль нь 1918 онд ЗХУ-ын баталсан Үндсэн хуультай, зүйл, заалт бүх зүйлээрээ адилхан байсан.    Энэхүү баримтуудаас харахад 1924 онд баталсан Үндсэн хууль монголчууд бидний хүсч, зорьж байсан Үндсэн хууль биш байлаа.  Монголчууд 1911 онд болсон Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний дараа Үндсэн хуулиа батлах үйл явцыг өрнүүлж,  Англи, Швейцарь лугаа Үндсэн  хуультай болно гэж зорьж байсан  юм.

-1911 оны үед Монгол Улс  Англи, Швейцарь лугаа хуультай болохоор зорьж байсан нь бас л сонин баримт байна шүү?

-Тийм ээ. Бодоо, Данзан нарын илтгэл, бичсэн баримт бичгүүд дээр энэ утга санаа, үг  бий. Англи, Швейцарь улсууд бол  ЗХУ-ын нөгөө талд байсан капиталист улсууд шүү дээ. Тиймээс  мэдээж ийм үзэл санаатай Үндсэн хуулийг ЗХУ социалист орны хувьд зөвшөөрөөгүй.  Үүний нөлөөгөөр бид социалист үзэл баримтлалтай Үндсэн хуулийг 1924 онд баталсан.  Харин 1992 оны Үндсэн хуулийг батлахад иймэрхүү гадны нөлөө байгаагүй.  Яагаад гэхээр 1992 оны Үндсэн хуулийг батлах явцад ЗХУ-ын дотоод нөхцөл байдал амаргүй байсан.   Улс дотроо өөрөө задарч, 16 бүгд найрамдах улс болсон.  Ельцин өөрийнхөө парламентын “Цагаан ордон”-г их буугаар буудаж, дотоод зөрчил тэмцэл хурцадсан. Нөгөө талаас урд хөрш Хятад улс маань олон улсад нэр хүнд нь унасан, цаг үеийн нөхцөл байдал нь ээдрээтэй байсан. Яагаад гэхээрТяньаньмэний талбай дээр болсон оюутнуудын жагсаалыг зэвсэг, танкын хүчээр дарсан.  Энэ явдал тэднийг дэлхий нийтийн өмнө буруутгагдахад хүргэсэн юм.  Ийм л цаг үеийг хоёр том хөршийн дунд байрлах Монгол Улс маш эерэгээр ашиглаж, зөв нүүдэл хийн, Ардчилсан Үндсэн хуулиа баталж, дэлхий нийтэд ардчилсан улс гэдгээ зарласан. Тухайн үеийн төр засгийн удирдлагууд ч олон  улсын энэхүү нөхцөл байдлыг мэдэрч, маш зоригтой алхмуудыг хийсэн гэж боддог.

-Тэгвэл Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахдаа олон улсын ямар нэгэн нөлөөллөөс улс орноо хамгаалах  тэр дархлааг хэрхэн бий болгож чадав.  Энэ тухай таны бодол?

-Үндсэн хуульд Монгол Улсын бүх иргэн хуулиа дагаж мөрдөх тухай заасан.  Тэр дундаа төрийн тэргүүн, УИХ-ын дарга,  Засгийн газрын тэргүүн нар Үндсэн хуулийг ёсчлон биелүүлнэ.  Түүнээс биш тэд хэн нэгний гар хөл байж болохгүй.  Мөн энх тайвныг эрхэмлэнэ.  Улс орнуудтай адил тэгш харьцаатай байна гэх зэргээр заасан.  

Мөн  1992 оны Ардчилсан Үндсэн хууль бол 1960 онд баталсан Үндсэн хуулиас  тэс өөр. Хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн  өмчтэй байх зэрэг хориглосон заалтуудыг нь бүрэн нээж өгсөн.  Зөвхөн МАХН-ын удирдлагад байна, өөр олон намын төлөөлөл байхыг хориглосон заалт байсныг мөн 100 хувь өөрчилсөн ийм хууль болсон доо.  Дараагийн нэг асуудал нь ах, дүү орон гэдэг ойлголт байхгүй.  Манай социализм, коммунизм гэдэг үзэл суртлыг мөн халсан.  Зөвхөн эх орон, ард түмнийхээ төлөө бодож сэтгэх, төр нь ард иргэдийнхээ төлөө бодлого хэрэгжүүлэх энэхүү үзэл баримтлалыг шингээж өгсөн Үндсэн хууль юм.

-Саяхан болсон Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо тунхагласан өдрөөр тухайн үеийн түүхийг янз бүрээр тайлбарлах тохиолдол гарсан. 1990 оны үйл явдал бол Монгол Улсын түүхэнд яах аргагүй тодоор бичигдэнэ. Та тухайн цаг үед депутатаар ажиллаж байсан.  Түүхийн эх сурвалжийн хувьд маргаантай зүйл байна уу?

-Би түүхч хүн биш л дээ.  Гэхдээ эмзэглэж, тайлбарлах зүйл гардаг.  Ардчиллыг өмчлөх тохиолдол байна.  Тухайн үед жагсаал, цуглаан хийж байсан залуучуудыг ардчиллыг авчирсан мэтээр ярьдаг.    Энэ үйл явц бол хэн нэгний өмч биш юм.  

Яг бодит түүхийг энд ярих нь зүйтэй. 1992 оны Үндсэн хуулиас өмнө 1960 оны Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийсэн Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль гэж бий.  Энэхүү нэмэлтийн хуулийг 1990 оны тавдугаар сард баталсан. Үндсэн хуультай яг адилхан хүчин чадалтай ийм хууль бий.  Тэр хуульд төрийн удирдах бүх шатны албан тушаалтныг сонгууль явуулж, сонгодог болно.  Энэ заалтаараа  МАХН улс төрийн манлайлагч хүчнээсээ татгалзсан. Олон намын систем, олон ургальч үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн. Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурлыг байгуулж, Ерөнхийлөгчийг томилно, Монгол Улсын Засгийн газрыг байгуулна зэрэг төрийн байгуулалтай холбоотой заалтуудыг мөн энэхүү нэмэлтээр баталсан байдаг. Энэхүү нэмэлтийн тухай хуулийг батлахад ардчилсан хүчнээс нэг ч төлөөлөл байгаагүй юм шүү дээ. Хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилсан үзэлтэй холбоотой заалтуудыг тэрхүү нэмэлтийн хуулиар бий болгосон юм шүү дээ.  Тэгэхээр ардчиллын үзэл санаа нь 1960 оноос эхэлж, 1990 оны тэрхүү нэмэлт, өөрчлөлтөөр амилж, 1992 оны Үндсэн хуулиар бүрэн баталгаажсан юм.

-Парламентын төлөөлөх чадварыг сайжруулахын тулд гишүүдийн тоог нэмсэн.  Сонгууль зохион байгуулах хэлбэрийг өөрчиллөө. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Парламентын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал тийм ч шинэ зүйл биш. 1991 оны арванхоёрдугаар сарын 20-ны хуралд УИХ-ын гишүүдийн тоог 102 болгох санал орж ирсэн. Уг саналд намууд санал нэгдсэн байлаа. Уг нь Улсын Бага Хурлаас оруулсан “Их цааз” төсөлд 120-150 байя гэсэн санал байсан. Тухайн үед эдийн засаг маш хүнд, Улаанбаатар хөлдөх үү, үгүй юү гэдэг том асуудалтай байлаа. Эдийн засгийн хүндрэлээс болж гишүүдийн тоог цөөлж, 76 болгон баталж байсан юм. Гишүүдийн тоог нэмэх асуудал Үндсэн хуулиар ч нээлттэй, урьд ярьж байсан түүхийн баримтад ч бий.

Сонгуулийн хэлбэрийг холимог болгох нь бас л шинэ зүйл биш. 1992 оны Үндсэн хуулийг хэлэлцэхэд яригдаж л байсан. Гэхдээ тухайн үед Улсын Бага Хурлаас оруулж ирсэн “Их Цааз” төсөлд парламентын гишүүдийн дөрөвний нэгийг нь хоёр жил тутам сэлгэнэ гэсэн заалт байсан. Ингэхдээ намуудын авсан саналаар сэлгэн сонгохоор тусгасан байлаа. Энэхүү санал дэмжигдээгүй. Учир нь ойр ойрхон сонгууль явагдаж, сонгуулиас салдаггүй механизм бий болох нь гээд дэмжээгүй юм. Үүнтэй хамт сонгуулийн холимог тогтолцоо унасан. Түүхийн нэг ийм баримт бий. Мөн 1990 онд Улсын бага хурлыг намуудын саналаар байгуулж байлаа. Ийм туршлага бидэнд бий. Цоо шинэ зүйл биш, өмнө нь туршсан. УБХ-ыг сайн ажиллаж байсныг бүгд мэднэ.

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх явц сүүлийн үед хэд хэд давтагдлаа. Та үүнийг юу гэж бодож байна вэ?

-1992 оны Үндсэн хуулиар бид дөнгөж 32 жил явж байна. Тэгэхэд АНУ 300 жил, Норвеги бас 300 орчим жил, Япон 100 орчим жил явж байна. Хамгийн тогтворгүй Үндсэн хуультай улс бол ЗХУ байлаа. Хуулийн тогтвортой засаглал ямар үнэ цэнтэй вэ гэдгийг бид үүнээс сурах ёстой. Ардчиллыг зөвөөр ойлгох шаардлагатай. Ардчилал бол хуультай нийгэмд амьдрах ёс зүйг эзэмшихийг хэлж буй юм. Өөрөөр хэлбэл, хуульд захирагдаж амьдрах. Хүн өөрөө юу ч хүсэж, юуг ч хиймээр санагдаж болно. Гэвч тэр нь хууль зөрчиж байвал боломжгүй болно. Иргэд, улс төрийн намууд ийм зарчмаа харах цаг болсон.  Хуульд захирагдана, хуулиа дээдэлнэ гэдэг бол маш том соёл. Хуулиа биелүүлдэг иргэн бол улсынхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

Сэтгүүлч Төмөрбаатарын БАТСАЙХАН

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ НЭГДҮГЭЭР САРЫН 4. ПҮРЭВ ГАРАГ. № 2 (7246)