Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн талаар орон нутагт бүсчилсэн уулзалт, хэлэлцүүлэг зохиож, мэргэжил-аргазүйн туслалцаа үзүүлэн, иргэдээс санал авах зорилго бүхий Улсын Их Хурлын Тамгын газраас томилогдсон долоо дахь баг өнөөдөр (2017.08.20) Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар суманд ажиллалаа.

Улсын Их Хурлын Төсвийн байнгын хорооны Ажлын албаны ахлах зөвлөх Ц.Батбаатараар ахлуулсан төсөл хэлэлцүүлэгч энэ багт Улсын Бага хурлын гишүүн, Ардын Их Хурлын депутат, Монгол Улсын гавьяат багш Р.Хатанбаатар, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын ажилтан Б.Гандулам, Г.Нарантуяа, С. Эрдэнэчимэг нар ажиллаж байгаа юм.

Сэлэнгэ аймгийн хэмжээнд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг гурван үндсэн бүс болгон хэлэлцүүлж, иргэдийн санал авах 9000 ширхэг саналын хуудас хүргүүлээд байгаа билээ. Аймгийн Засаг даргын нийгмийн хөгжлийн асуудал хариуцсан орлогч Б.Нарантуяагаар ахлуулсан Сүхбаатар бүсийн ажлын хэсэг хэлэлцүүлэгт урьдаас бэлтгэж, сайн зохион байгуулсан нь харагдаж байв.

Үдээс өмнө Сүхбаатар сумын Нутгийн удирдлагын ордны хурлын Их танхимд болсон хэлэлцүүлэгт бүсийн 10 сумын Засаг дарга, Засаг даргын орлогч, ЗДТГ-ын дарга нар, ИТХ-ын дарга, нарийн бичгийн дарга нар, хууль эрх зүйн ажилтнууд, Сүхбаатар сумын найман багийн удирдлага зэрэг 100 орчим хүн оролцсон юм.

Харин үдээс хойш Ардын дуу бүжгийн "Сэлэнгийн долгио" чуулгын хурлын танхимд болсон нийт иргэдийг хамарсан хэлэлцүүлэгт 250 шахам хүн оролцов. Хэлэлцүүлгийн эхэнд аймгийн Засаг даргын орлогч Б.Нарантуяа хэлсэн үгэндээ “Сэлэнгэ аймгийн хэмжээнд наймдугаар сарын 14-нд Мандал сумаас эхэлсэн хэлэлцүүлэг өнөөдөр аймгийн төв Сүхбаатар суманд болж маргааш, нөгөөдөр баруун сумдад, улмаар Орхон аймагт өрнөх юм.

Үндсэн хуулийн зургаан багц асуудлын хүрээнд 30-аад өөрчлөлт оруулах нийт ард иргэдийн хэлэлцүүлэгт сумынхаа иргэдийг идэвхтэй оролцуулахын тулд бид тусгайлан урилга хэвлүүлж тараасан” гэлээ. Мөн энэ хэлэлцүүлэгт Улсын Их Хуралд Сэлэнгэ аймгаас сонгогдсон төрийн түшээ Н.Оюундарь оролцож, нутаг усныхаа иргэдийн амар амгаланг эрээд “Газар тариалангийн бүс нутаг Сэлэнгэ аймгийн хувьд одоо ид ажлын үе хэдий ч иргэд өөрсдийнх нь язгуур эрх ашигт хамаатай, хэн бүхний мэдэх ёстой” Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцохыг хүслээ.  

Сэлэнгийн сав газар улсын үр тарианы 40 орчим хувийг үйлдвэрлэхийн зэрэгцээ гурилын, хүнсний, спирт-бал бурмын, мод боловруулах зэрэг олон үйлдвэртэй, цаг агаарын тааламжтай нөхцөл, хил орчмын худалдаа хөгжүүлэх өргөн боломжтой, усан замын тээвэр төдийгүй аялал жуулчлал хөгжүүлэх чиглэлээр ирээдүйтэй нутаг гэдгээрээ онцлог юм.

Монголын тусгаар тогтнолын түүхийн хоймор, стратегийн түшиц газар, умард хилийн боомт хот Сэлэнгэ нутгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь Сүхбаатар сум. Баруун Европыг холбосон Улаанбаатар-Москва–Бээжингийн төмөр замын боомт хот, Европ Азийг холбосон Алтанбулаг-Улаанбаатарын босоо тэнхлэгийн автозам дайран өнгөрдөг, дэд бүтэц сайтай, эрчим хүч, өндөр хурдны шилэн кабелиар холбогдсон энэ нутгийнхны хувьд сумдын газар нутгийн цэсийг тогтоох асуудал хамгийн хурцаар тавигдаж байгаа аж.

Үндсэн хуульд оруулж буй засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тогтолцоог төгөлдөржүүлэх зорилго бүхий өөрчлөлтөөр төсөлд "Монгол Улсын нутаг дэвсгэр нь засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэл, хотод, аймаг нь сум, хот /орон нутгийн чанартай/-д, сум нь баг болон тосгонд ... хуваагдахаар, хот тосгоны эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтоох"-оор  тусгасан. Эл заалттай холбоотойгоор олон хүн саналаа илэрхийлэхдээ одоо үйлчилж байгаа хуулиар тосгодыг сумын статустай хэвээр нь үлдээлгүй, багийн түвшинд аваачвал төрийн үйлчилгээний хүртээмж багасна хэмээн үзэж байлаа. Сэлэнгэ аймаг нь Бугант, Түнхэл зэрэг зургаан тосгонтой бөгөөд тэдгээр тосгон нэг бол албан ёсоор тосгоны статустай болох, эсвэл сум л болохгүй бол өмчлөх газар нутаггүй, айлын шоовдор хүүхэд шиг, төсөв мөнгөний хувьд ч хүндрэлтэй байгаагаа хэдэн үеэр хэлж ярьж байгаагаа иргэд дуулгалаа. Жишээ нь, Сүхбаатар сумын наймдугаар багийн малтай иргэд л гэхэд малын бэлчээргүйн улмаас “хүний нутагт” буюу хоорондоо хил залгаа Алтанбулаг, Шаамар сумын нутагт аж төрдөг. Нэг  гэр бүлийн нөхөр нь Алтанбулагт, эхнэр, хүүхэд нь эмнэлэг, сургуулиа бараадад Сүхбаатарт байх зэргээр гэр бүл хөндийрөх, салахад ч хүрэх асуудал гардаг байна. 

Сүхбаатар сумын найман багт нийт 23 583 хүн оршин суудаг. Тус сум нь хүн амынхаа тоогоор Сэлэнгэ аймгийн 17 сумаас хоёрдугаарт, газар нутгийнхаа хэмжээгээр 17-д ордог хүн амын нягтрал хамгийн өндөр сум юм. Тиймээс сумын хилийн дээсийг тэлэх асуудал тэдний хувьд нэн чухал байгаа бөгөөд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан тохиолдолд хот, тосгоны эрх зүйн байдлын хуулиар энэ асуудал зохицуулагдана гэсэн хүлээлттэй байгаа аж.

Хэлэлцүүлгийн үеэр яригдсан бас нэг асуудал бол Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хариуцлага тооцох, тэднийг эргүүлэн татах ямар механизм байгааг иргэд сонирхож байсан бөгөөд Улсын Их Хурлын гишүүдийг эргүүлэн татах эрхийг ард түмэнд өгөхийг хүсэж байв. Үүний зэрэгцээ “Төрийн түшээд ТББ-ууд болон элдэв эвлэл, холбооны дарга болохоор зүтгэж байгаа”-г иргэд шүүмжилж байлаа. Энэ нь ТББ-уудыг сонгуульд ашиглах бүтцээ болгох магадлалтай тул Улсын Их Хурлын гишүүний ёсзүйд нийцэхгүй, тиймээс энэ талын заалтыг төсөлд тусгаж өгөх нь зүйтэй гэсэн саналтай байв.

Төрийн албан хаагчийг улс төрийн шалтгаанаар ялгаварлан гадуурхаж, төрийн албанаас халах нь Үндсэн хуулийн зөрчил болохоор нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд тусгагдсан нь олон нийтийн санаанд нийцэж байгаа нь хэлэлцүүлэгт оролцогчдын хэлсэн үгээс харагдаж байлаа. Сонгууль болгоны дараа улс төрийн шалтгаанаар төрийн албан хаагчдыг халж сольдог өнөөгийн практиктай Үндсэн хуулийн түвшинд хариуцлага тооцохоор оруулж буй энэ өөрчлөлттэй холбоотой нэг санал нэмж дэвшүүлсэн нь дараагийн засаг гарч ирээд дураар авирлахаас сэргийлж багийн Засаг даргыг эхлээд иргэдээрээ сонгох, дараа нь дээд шатны Засаг дарга нь үүнийг батламжилж байх нь зүйтэй гэсэн санал байв.

Тавдугаар багийн иргэн Б.Бямбаа багш хүний хувиар саналаа хэлэхдээ үндсэн чиг үүргийн таван яамны нэрийг ямар шалгуураар төсөлд тусгасныг лавлаад найман настай балчраас 80 настай буурал хүртэл насан туршийн боловсрол нэн чухал атал Боловсролын яам энэ жагсаалтад ороогүйтэй санал нийлэхгүй байгаагаа илэрхийлэв. Түүнийг дэмжиж “боловсролын тогоонд олон жил чанагдсан” дөрөвдүгээр багийн иргэн Л.Дорждамба үг хэлэхдээ улс орон сонгуулиас сонгуулийн хооронд амьдарч, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн сонгууль улс орны эдийн засагт ихээхэн дарамттай, нүсэр болж байгааг шүүмжлээд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болохыг дэмжиж байгаагаа илэрхийллээ. Тэрбээр мөн төсөлд заасан үндсэн чиг үүргийн таван яамны тоонд эн түрүүнд ард иргэдийн амьдралд амин чухал үүрэгтэй Эрүүл мэнд, Боловсролын яамдыг оруулах нь зүйтэй гэсэн саналтай байв.    

Сүхбаатар сумын тавдугаар багийн иргэн Ц.Цэрэнлхам Улсын Их Хурлын ирц бүрддэггүйг шүүмжлээд “Улсын Их Хурлыг тараах асуудал дээр хугацааг нь наашлуулж 14 хоног болгох, Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрх болон Засгийн газарт чиг үүрэг өгөх эрхийг хасах нь буруу гэж үзэж байгаа, УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг зэрэг явуулах, Ерөнхий сайд болоод Засгийн газрыг огцруулах журмын хувьд ­Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлж, хэнээс ч хараат бусаар, өөрөө сайд нартаа арга хэмжээ авдаг байх нь зүйтэй. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл /ШЕЗ/-ийн бүрэлдэхүүнийг өнөөдөр үйлчилж буй хуулиар таван хүнтэй болгож өөрчилсөн нь учир дутагдалтай, долоон хүнтэй байхад хангалттай” гэж үзэж байгаагаа илэрхийллээ.

Сүхбаатар сумын хоёрдугаар багийн иргэн Ө.Бавуу ярихдаа “Төсөлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эрхийг ихээхэн хассан байна. Парламентын засаглалтай орны хувьд энэ нь зөв. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийг нийт ард түмнээр сонгохын оронд парламентаар сонгож байг” гэлээ. Тэрбээр бас тосгод, сумдын дарга нарыг томилдог байхыг дэмжиж байгаа, харин Боловсролын яамыг гэгээрэлд хүрэх зам засдагийнх нь хувьд “Гэгээрлийн яам” гэж нэрлэх нь зүйтэй гэсэн саналтай байв.

1937 оны хоёрдугаар сард усан замын дамжлага базын ажилчдын хурлаар орон нутгийн чанартай Цагаан-Эрэг гэдэг хотын захиргаа байгуулагдаж, улмаар БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн 1938 оны дөрөвдүгээр сарын 19-ний өдрийн шийдвэрээр Сүхбаатар хот хэмээн нэрлэсэн хувьсгалчдын өлгий нутгийн иргэдийн дунд Үндсэн хуулийн энэ удаагийн хэлэлцүүлэг амжилттай болж өнгөрлөө гэж  Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.