Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн Байнгын хорооноос өнөөдөр (2019.06.27) Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн биелэлтийн талаар болон Төв, Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэрт орших Ноён уулын улсын тусгай хамгаалалтын хэрэгжилтийн талаарх хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа.

Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга Х.Болорчулуун хэлэлцүүлгийг нээж хэлсэн үгэндээ, Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн биелэлт болон Төв, Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэрт орших Ноён уулын улсын тусгай хамгаалалтыг өргөжүүлэх асуудлаар иргэд, төрийн бус байгууллагаас удаа дараа нийтийн сонсгол, хэлэлцүүлэг хийх хүсэлт, өргөдөл ирүүлсэн. Гэвч нийтийн сонсгол зохион байгуулахад Байнгын хороогоор хэлэлцүүлэх зэргээр холбогдох хуулийн зохицуулалттай байдгийг тодотгов. Улсын Их Хурлаар Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэж байгаа хэдий ч  Байнгын хорооны зүгээс иргэд, төрийн бус байгууллагуудынхаа хүсэлтийг хүндэтгэн хэлэлцүүлэг хийхээр болсныг онцолсон. 

Хуралдаанд Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ, Монгол Улсын Ерөнхийлөгийн Иргэний нийгэм, хүний эрхийн бодлогын зөвлөх Г.Уянга болон Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Ашигт малтмал, газрын тосны газар зэрэг холбогдох байгууллагуудын албан тушаалтан, төрийн бус байгууллагын төлөөллүүд оролцлоо. 

Хэлэлцүүлгийн эхэнд, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газрын дарга П.Цогтсайхан  “Гол мөрний урсац бүрдэх эх, усан сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх ашиглах тухай хуулийн биелэлт, түүний хэрэгжилт, Ноён уулын улсын тусгай хамгаалалтай газар”-ын талаар  мэдээлэл хийв. 

Тэрбээр мэдээлэлдээ, Гол мөрний урсац бүрдэх эх, усан сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий хилийн заагийг  Засгийн газрын 2011 оны 174 дүгээр, 2012 оны 194 дүгээр тогтоолоор тогтоосон. Гол мөрний урсац бүрдэх эхээс Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийг хамруулан гол мөрний усны бүтцийн 70 гаруй хувь нь бүрэлдэн бий болдог. Эндээс 18 аймгийн 109 талбай, 6950 цэгт газар зүйн солбилцолд талбай тус бүрийн хилийг 6958 газарт тогтоосон. Мөн усан сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийг  21 аймгийн 314  сумын нутагт судалгаа хийж 89 мянга гаруй км кв талбайг хамгаалалтад авч, усны мэдээллийн санд оруулсан. Усан сан бүхий энгийн хамгаалалтын бүсийг улсын хэмжээнд тогтоож 3335 талбайн 2,8 сая газар зүйн цэгийн солбилцлыг тогтоосон.

Үргэлжлүүлэн Ашигт малтмал, газрын тосны газрын Уул, уурхайн үйлдвэрлэл, технологийн хэлтсийн дарга Д.Хангай “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн биелэлтийн талаар”  мэдээлэл хийсэн. 

Уг хууль нь 2009 онд батлагдсан бөгөөд уг хуулийн үйлчлэлд 656 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл байдгаас 530 нь ердийн буюу ашигт малтмал, 126 нь түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл хамрагдсан байна. Хуулийг хэрэгжүүлэх хүрээнд Засгийн газрын зүгээс нийт 9 тогтоол гаргасан бөгөөд эдгээр нь урт нэртэй хуулийн хил заагийг өөрчилсөн тогтоол юм. Хуулийн үйлчлэлд хамрагдсан 530 тусгай зөвшөөрлөөс Засгийн газрын 289 дүгээр тогтоолоор давхцалгүй болсон 165, цуцлагдсан 83, Засгийн газрын тогтоолоор бүрэн чөлөөлөгдсөн 56, стратегийн ордын 16, Усан сан бүхий газрын хилийн заагтай давхцалтай эсэхийг хасуулах шаардлагатай 33, энгийн хамгаалалттай бүсэд олборлолт явуулсан эсэх дүгнэлт гаргах 29, Ойн тухай хуулиар зохицуулагдах 39, цуцлагдах шаардлагатай 51, таван талт гэрээ байгуулах боломжтой 58 тусгай зөвшөөрөл байна. 

Олборлолт явуулсан нь нотлогдохгүй байгаа 21, Засгийн газрын 2011 оны 174 дүгээр тогтоол гарснаас хойш олгогдсон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болон энгийн хамгаалалтын бүстэй давхцалтай байгаа хэсэгт өөрчлөлт оруулж тусгай зөвшөөрлийн солбицолд өөрчлөлт оруулах  тус бүр зургаан зөвшөөрөл байгаа аж. Үүнийг ажлын хэсэг газар дээр нь үзэж, танилцах шаардлагатай байна гэж Ашигт малтмал, газрын тосны газрын Уул, уурхайн үйлдвэрлэл, технологийн хэлтсийн дарга Д.Хангай илтгэлдээ дурдсан. 

Мөн тэрбээр, Ойн тухай хуулиар зохицуулагдах 39 тусгай зөвшөөрөл байгаа. Ойн сан бүхий газарт олгосон ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь Ойн тухай хуулийн 8.6, 29 дүгээр зүйл, 30.2, 42.1.5-д заасныг хэрэгжүүлэхийг “Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай” хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.1 дэх хэсэгт заасан. Гэхдээ энэ хууль батлагдахаас өмнө олгосон бол гэдгийг онцолж өгсөн. Үүнд 34 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл хамрагдаж байна. Одоогийн байдлаар тус яамны сайдын 2016 оны 03 сарын 04-ний А/67, 2016 оны 04 сарын 05-ны А/96 тоот тушаалуудаар ойн сан бүхий газрын хилийн заагтай давхцалтай 12 ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайд үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрсөн гэж байлаа. 

Шинжлэх ухааны академийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Хүрэл, төмрийн судалгааны салбарын эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Н.Батболд “Ноён уулын Хүннүгийн дурсгалын археологийн судалгаа” илтгэлдээ энэ хэсгийн газар нутгийг тусгай хамгаалалтны бүсийг тогтоосон ч орчны бүсийг тогтоож чадаагүй гэдгийг онцлоод,  хил залгаа байгаа тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудын асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай гэж  байлаа. Мөн Ноён уулын булш, бунхныг ухах асуудал ихээр гарч байгаа бөгөөд  салбарын зүгээс энэ хэсэгт хамгаалалтын захиргаа байгуулахаас гадна  аялал жуулчлалтай холбоотойгоор судалгааны төв, жижиг музей байгуулах сонирхолтой  байгаагаа дурдсан.  

“Онги голынхон хөдөлгөөн” Төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ц.Мөнхбаяр “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн хэрэгжилт-шийдэл”, “Их цааз Их эргэлт” Төрийн бус байгууллагын Удирдах зөвлөлийн гишүүн Б.Батсайхан “Монгол Улс дэлхийн цэвэр усны нөөцийг бүрдүүлэхэд онцгой газар болохын хувьд төрийн бус байгууллага, төрийн байгууллага, олон улсын байгууллагуудын хамтын ажиллагаа” сэдвээр тус тус илтгэлт тавьсан. 

Хэлэлцүүлэг илтгэлтэй холбогдсон асуулт, хариултаар үргэлжилж, оролцогчид санал хүсэлтээ илэрхийлэв. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ Гол мөрний урсац бүрдэх эх, усан сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх ашиглах тухай хуулийг батлуулахад эхнээс нь хамтарч ажилласан хүмүүс энд цугласныг тодотгохын зэрэгцээ  уг хууль батлагдсаны дараа 2010, 2011 онд усны тооллогоор гол горхи сэргэсэн үзүүлэлттэй байсныг дурдав. Гэвч 2012 оны парламент уг хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулан баталсан төдийгүй, урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэхдээ бүх шатандаа дургүйд хүчгүй гэдэг байдлаар хандаж ирснийг онцолж байлаа.  

Мөн Ерөнхийлөгийн Иргэний нийгэм, хүний эрхийн бодлогын зөвлөх Г.Уянга  хэлсэн үгэндээ,  Ноён уулаа аварч үлдэх хэд хэдэн шалтгааны нэг нь дэлхийн бүх улс гүрэнд түүхээ урагшлуулах том амбиц байдаг. Гэтэл эртний түүхтэй, төрт ёстой улсын нэг нь монголчууд байсны баталгааг Ноён уулын дурсгал харуулж байгааг онцлохын зэрэгцээ Ноён уулруугаа дайрч байгаа нь төргүй болсны батлагаа гэдгийг онцолж байв. Түүнчлэн хэлэлцүүлэгт оролцогчид, төрийн бус байгууллагуудын төлөөллийнхөн Хүннүчүүдийн удмыг залгасан монголчуудын түүх, архелогийн үнэт олдвортой дурсгалт газраа бүхлээр нь, онгон дагшнаар нь авч үлдэхийн төлөө төрийн байгууллага бидэнтэй хамртан, хүч хавсран ажиллах шаардлагатай гэдгийг анхааруулахын зэрэгцээ  Ноён уулын алтыг  ухахгүйгээр монголчууд өлсөж үхэхгүй амьдсаар байх болно гэх байр суурийг илэрхийлсэн. 

Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд илтгэл болон хөндөгдсөн асуудал, оролцогчдын саналыг нэгтгэж, Байнгын хорооноос зөвлөмж гаргахаар тогтов гэж УИХ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.